Ավելի քան մեկ միլիոն ամերիկահայ իրավունք ունի քվեարկելու այսօր անցկացվող ԱՄՆ-ի նախագահի ընտրություններում։ Թեկնածուներ Թրամփն ու Հարիսը հայկական սփյուռքին աջակցություն են խոստանում Ղարաբաղի հարցում: «Լեռնային Ղարաբաղից տեղահանված հայերի՝ իրենց տները անվտանգ վերադառնալու իրավունքը կենսական նշանակություն ունի հայ ժողովրդի համար»,- նշել էր դեմոկրատ թեկնածու Քամալա Հարիսը։ Հանրապետական թեկնածու Դոնալդ Թրամփը բարձրացրել էր խաղադրույքը՝ Ղարաբաղն անվանելով Արցախ:

Նորություններ » «Բրաբիոն ծաղիկն այն փոքրիկ հողակտորն է, որի վրա հայության բեկորները պետականություն կերտեցին և որտեղից էլ 90-ականերին ազատագրվեց Արցախը՝ որպես Բրաբիոնի մի ցողակաթ ծաղկաթերթիկ»

«Բրաբիոն ծաղիկն այն փոքրիկ հողակտորն է, որի վրա հայության բեկորները պետականություն կերտեցին և որտեղից էլ 90-ականերին ազատագրվեց Արցախը՝ որպես Բրաբիոնի մի ցողակաթ ծաղկաթերթիկ»

14.04.2020 | 00:47

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի տնօրեն, գրող, գրականագետ ԿԱՐՈ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ հետ զրույցի թեման նրա` վերջերս լույս տեսած «Կորուսյալ երկրի բանասացը» մենագրությունն է, որը Խաչիկ Դաշտենցի կյանքին ու գործին նվիրված առաջին և առայժմ միակ ամփոփ ուսումնասիրությունն է:

-Ինչու՞ «Կորուսյալ երկրի բանասացը»:

-Սա երկրորդ հրատարակությունն է: Առաջինը լույս տեսավ 2000-ին, կոչվում էր «Սասուն աշխարհի բանասացը»: Ասեմ՝ ինչու դարձրի «Կորուսյալ երկրի բանասացը»: Նախ՝ Դաշտենցի ստեղծագործության մեջ արտահայտված է ամբողջ Արևմտյան Հայաստանը՝ Սասուն, Տարոն, Վասպուրական, Կարին... Առաջին վերնագրով ես նկատի էի ունեցել, որ նա տոհմիկ սասունցի է: ՈՒ մի զարմանալի բան ասեմ: Անընթերցասեր ժամանակներ էին, ավելի, քան հիմա, սակայն 1500 տպաքանակը շատ արագ սպառվեց: Հետո պարզվեց, որ գնորդների մեծ մասը արևմտահայ գաղթականների ժառանգներ են: Մի զրույցի ժամանակ մեկը նեղված հարցրեց՝ ինչու՞ եք Սասունը շեշտել, չէ՞ որ Դաշտենցը ողջ Արևմտահայաստանի բանասացն է: Մտքիցս դուրս չէր գալիս դա, ու հարկ համարեցի երկրորդ հրատարակության վերնագիրը վերանայել:

-Մենագրությունը վերահրատարակվել է գրողի հոբելյանի առիթո՞վ, թե՞ կար նաև անհրաժեշտություն, պահանջարկ այս անդրադարձի համար:

-Լրանում է Խաչիկ Դաշտենցի ծննդյան 110-ամյակը: Հոբելյանական տարին համարենք ընդամենը առիթ ու պատրվակ անդրադարձի: Դաշտենցը մեր ամենասիրված գրողներից է: Կարող են հարց տալ՝ ինչու՞ այդ մենագրությունը, ոչ թե որևէ ստեղծագործության վերահրատարակում: Դրա պատասխանն էլ ունեմ: 2010-ին, երբ դեռ մշակույթի նախարարությունում էի աշխատում, միանգամից մի քանի գրքի առաջարկ ներկայացրի նախարարին՝ պետպատվերում ընդգրկելու համար: Արդյունքում՝ 2010-ին Դաշտենցի ծննդյան 100-ամյակին լույս տեսան «Ռանչպարների կանչը» վիպասքը, «Տիգրան Մեծ» պատմական դրաման (ցավոք, այսօր ոչ ոք չի հիշում, որ այդպիսի դրամա է գրել Դաշտենցը) և «Ֆայտոն Ալեքը» անզուգական պոեմը, նաև կից սկավառակ՝ Ժան Էլոյանի ռադիոբեմականացման ձայնագրությամբ: Երեք գրքերն էլ իմ առաջաբանով են լույս ընծայվել: Իսկ մենագրությունը Դաշտենցի կյանքի և ստեղծագործության մասին միակ գիրքն է, երկրորդ անդրադարձ չի եղել, ուստի և հարկ համարեցի այս տարի վերահրատարակել:

-Առաջաբանում նշում եք, որ Խաչիկ Դաշտենցի լսարանը նաև գալիք սերունդներն են: Վստա՞հ եք, որ գիրքը կգտնի իր ընթերցողին հենց այսօր, մեր օրերում: Ի դեպ, որպես ընթերցող փաստեմ, որ կարդացվում է մեկ շնչով:

-Մի քիչ անհամեստ եմ գտնվել, որովհետև չեմ մոռացել քսան տարի առաջ լույս տեսած առաջին տպաքանակի արձագանքները: Բոլորն էլ ասում էին, որ մի շնչով կարդացել են, ավելին՝ այդ գրքից դրդված իրենց համար բացահայտել են նաև բանաստեղծ Դաշտենցին, թարգմանիչ Դաշտենցին, բայրոնագետ Դաշտենցին: Չմոռանանք, որ Դաշտենցը առավելապես հայտնի է որպես «Խոդեդանի» և «Ռանչպարների կանչի» հեղինակ: Բայց, տեսեք, մենագրությունը գրելու ընթացքում (մոտ 25 տարի առաջ էր, ասպիրանտ էի) երկար ուսումնասիրել եմ արխիվները (ազգային գրադարան, ազգային արխիվ, հետո նաև ԳԱԹ-ի արխիվներ) և մի քանի հոբելյանական հոդվածից բացի գրեթե ոչինչ չեմ գտել: Բայց միևնույն է, ես գիտեի, որ կարդում են Խաչիկ Դաշտենցին: 1950 թվականին, երբ «Խոդեդանը» լույս տեսավ որպես վիպակ, ընտանիքները ձեռքից ձեռք էին խլում, որովհետև իրենց պատմությունն էր: Առաջին անգամ գրականության նյութ էր դառնում ամեն ինչ կորցրած գաղթականը՝ վերապրելու, ցեղի շարունակութունը ապահովելու կրքով ու ավյունով: Այդ բուռն ընդունելությունն էր, որ դրդեց Դաշտենցին մշակել և տարիներ անց՝ 1956-ին «Խոդեդանը» հրատարակել որպես ծավալուն վեպ: Էլ չեմ ասում, որ 1979-ին, երբ «Ռանչպարների կանչը» լույս տեսավ, տասնյակ հազարավոր տպաքանակը մեկ օրում սպառվեց: 1984-ին 30-40 հազար տպաքանակով վերահրատարակվեց: Այսինքն, անկախ նրանից` գրականագիտությունը կանդրադառնա, թե չի անդրադառնա, Դաշտենցը բոլոր ընտանիքներում կար ու այսօր էլ կա: Մեր օրերում գուցե հեռացել ենք Դաշտենցից: Հույս ունեմ, որ այս գիրքը կօգնի նոր սերնդին իր համար բացահայտելու Խաչիկ Դաշտենցին:

-Չարենցի խորհուրդը՝ առաջ անցնել ներկայից, Դաշտենցին հաջողվե՞լ է իրականացնել:

-Իհարկե: Դաշտենցը հաճախ էր անդրադառնում իր ուսուցչի խորհուրդ-խրատներին: Կոնկրետ այդ խորհուրդը նաև Չարենցի պոեզիայում կա՝ թե ուզում ես խոսքդ լսեն, ժամանակի շունչը դարձիր կամ՝ ապագայից նայիր քո այսօրվա ստեղծածին: «Ռանչպարների կանչը» էպոսին համարժեք մի բան է, և որևէ սերունդ չի կարող ասել, թե հնացել է կամ կորցրել իր հմայքը:

-«Ռանչպարների կանչը» ստեղծագործության հիմքում Ռուբեն Տեր-Մինասյանի «Հայ հեղափոխականի մը հիշատակարանը» հուշագրությու՞նն է:

-Ոչ միայն: Սփյուռքի որոշ շրջանակներում միայն դա նկատեցին և փորձեցին ստվերել վիպասքի արժեքը, քանզի դաշնակցական մտավորականությանը քաջ ծանոթ էր Ռուբենի այդ աշխատությունը: Հայտնի է նաև, որ այս հուշագրությունից շատերն են նյութ քաղել, օրինակ՝ Համաստեղը («Սպիտակ ձիավորը»), Կոստան Զարյանը («Տատրագոմի հարսը») և այլն: Բայց Դաշտենցն օգտվել է նաև տասնյակ այլ աղբյուրներից՝ կուսակցական և չեզոք: Ես մեկիկ-մեկիկ բացահայտել եմ դրանք և ցույց տվել, որ դրանք ընդամենը վիպասքի տեղեկատվական հենքն ապահովելու համար էին: Ավելին ասեմ. ինչպե՞ս կարող էր Դաշտենցն իր առանցքային հերոսների՝ Անդրանիկի և Մախլուտոյի (Սմբատ Բորոյան) կերպարները ստեղծելիս ապավինել Ռուբենին, երբ Ռուբենը, նեղ կուսակցական դրդապատճառներով աններելիորեն նսեմացրել է նրանց: Նկատի առեք, որ խոսքը նաև ազատագրական պայքարի ողնաշարի՝ Զորավար Անդրանիկի մասին է: Ահա այս հանգամանքն է ինձ հուշել բացահայտելու վիպասքի մյուս աղբյուրները: Բայց աղբյուրները թողնենք մի կողմ, քանզի «Ռանչպարների կանչի» գլխավոր արժեքը էպոսային-վիպասքային պատումն է, որը նոր որակ էր մեր գրականության մեջ: Վստահաբար այսօր էլ, վաղն էլ գրականության այս տեսակն ընթերցողը սիրելու է:

-Այնուամենայնիվ, Սփյուռքում հնչած քննադատությունը ինչո՞վ էր պայմանավորված: Դաշտենցին մեղադրում էին Ռուբենից բառացի օգտվելու մե՞ջ:

-Նախ պետք է հաշվի առնել, թե ինչ իրավիճակ էր տիրում Սփյուռքում: Կուսակցական անառողջ մթնոլորտը դրսևորվեց ու ահագնացավ մեր համայնքների ստեղծման հենց առաջին տարիներից: Բացի այդ, Սփյուռքում արգելք չկար, և ազատագրական պայքարն իր հերոսներով հաճախ էր գրականության նյութ դառնում: Ահա թե ինչու Դաշտենցի այս գիրքը նույն ընդունելությունը չպետք է ունենար, ինչ Խորհրդային Հայաստանում: Սփյուռքում գրում էին, խոսում, այլ հարց է՝ բոլո՞րն էին անաչառ: Ցավոք, միշտ պետք է նայես, թե հեղինակն ո՞վ է՝ դաշնակցակա՞ն, հնչա՞կ, կոմունի՞ստ… Ռուբեն Տեր-Մինասյանը հեղափոխական գործիչ էր, ֆիդայապետ, Առաջին Հանրապետության ռազմական նախարարը: Նաև փայլուն գրիչ ուներ, յոթ հատոր կազմող նրա հուշագրությունը արժանավոր աշխատություն է: Սակայն, այս ամենով հանդերձ, նա առավելապես իր կուսակցության գաղափարախոսն է, և հաճախ է կեղծել իրականությունը: Ցավոք, այս արատավոր երևույթին տուրք են տվել նաև սփյուռքահայ շատ գրողներ՝ հաճախ կուսակցականացնելով իրենց այս կամ այն ստեղծագործությունը: Դաշտենցը վեր է այս ամենից: Նա ձեռքի տակ ունեցել է նաև Սարգիս և Միսակ Բդեյանների «Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ» աշխատությունը, որտեղ վեր են հանված Դաշնակցության և հատկապես Ռուբենի արկածախնդրությունը, բնականաբար լիաբուռն օգտվել է Անդրանիկի, Սմբատի և այլոց հուշերից, բայց այդ ամենը, կրկնում եմ, նրա համար նպատակ չեն եղել: Եղել են միջոց՝ վիպասքի պատմական հենքն ապահովելու համար:

-Դաշտենցի կյանքը նու՞յնպես նյութ էր գրականության համար:

-Դաշտենցը հինգ տարեկան էր, երբ 1915-ին հայրը նրան շալակն առած բռնեց գաղթի ճամփան: Ճանապարհին՝ Մուշում, հայրը մահացավ, և մանկանը Արևելյան Հայաստան հասցրեց հորեղբայրը՝ Ծաղիկ Համբարձումը: Նա մեծացավ որբանոցներում, հետագայում Թալինի և այլ տարածաշրջանների գյուղերում մշտապես շփվում էր արևմտահայ գաղթականների հետ, նրանցից առատ նյութ հավաքում, ինչն էլ և նրա ստեղծագործության հիմնական ատաղձն է հանդիսանում: Իսկ գաղթականները, որքան էլ որ արգելված էր, բոլորն էլ իրենց երդիկների տակ ծածուկ էրգրից, Անդրանիկից ու նրա զինակիցներից էին խոսում:

-Մենագրության վերջաբանում ասում եք, որ Ղարաբաղը Բրաբիոնի առաջին ցողակաթ ծաղկաթերթիկն է: Բրաբիոնի որոնումները շարունակվու՞մ են:

-Կարծում եմ՝ թափանցիկ գրել եմ, մի փոքր էլ բանավիճել եմ մեր երևելի գրականագետներից մեկի՝ երանելի Սուրեն Աղաբաբյանի հետ, որն անդրադարձել է «Ռանչպարների կանչին», առաջաբան գրել:

Դաշտենցը վեպի առանցքում դրել է Բրաբիոն ծաղկի գաղափարը: Այդ սերունդը ոտքի ելավ Բրաբիոն ծաղիկը գտնելու: Ինչու՞ Բրաբիոն: Հին հռոմեացիները մարտական գործողությունների արդյունքում հաղթողին մի ծաղիկ էին տալիս, և դա կոչվում էր Բրաբիոն՝ հաղթության մրցանակ: Ըստ Սուրեն Աղաբաբյանի, Դաշտենցի նկարագրած սերունդը Բրաբիոն ծաղիկը գտավ Սարդարապատի ճակատամարտում: Ես իմ գրքում հիմնավորապես անդրադարձել եմ այդ հարցին: Տեսեք, Սարդարապատը, Ղարաքիլիսան, Բաշ Ապարանը 19-րդ դարավերջին ծագած մեր ազատագրական շարժումների վերջաբանն էին, վերջին հերոսական ակորդները, որոնք փրկեցին մեր ժողովրդի վերջին բեկորները: Բայց իր ընդհանրական արդյունքով ազատագրական շարժումները ավարտվեցին ազգային ահռելի ողբերգությամբ: Մենք կորցրինք բովանդակ Հայաստանի 9-10-րդ մասը, ժողովրդի կեսից ավելին: Ինչպե՞ս կարող էր Սարդարապատը համարվել Բրաբիոն ծաղիկ: Ես այն տեսակետն եմ զարգացրել, որ «Ռանչպարների կանչում» Բրաբիոն ծաղիկը չկա, կա այն ուղին, հենակետը, որտեղից սերունդները պետք է շարունակեն այդ ծաղկի որոնումները: Դա մեր պատմական հայրենիքի այն փոքրիկ հողակտորն է, որի վրա հայության բեկորները պետականություն կերտեցին և որտեղից էլ 90-ականներին ազատագրվեց Արցախը՝ որպես Բրաբիոնի մի ցողակաթ ծաղկաթերթիկ: Վիպասքում չկա Բրաբիոն ծաղիկ, այն ոչ մի տեղ չկա: Բայց կա մեր հերոսական պապերի կանչը՝ ռանչպարների կանչը՝ որոնելու և գտնելու Բրաբիոն ծաղիկը՝ մեր կորուսյալ երկիրը:

-Ձեր մենագրությունը կարո՞ղ է առիթ դառնալ նոր ուսումնասիրությունների համար:

-Վերևում նշեցի, որ երբ ուսումնասիրում էի արխիվները, Դաշտենցին առնչվող շատ քիչ բան գտա: Այսինքն, ձեռքի տակ շատ բան չեմ ունեցել: Մի կողմից լավ է, որ ազատ եմ եղել, մյուս կողմից էլ՝ պետք է նյութեր ունենաս: Ես ինչ-որ գրել եմ, իմ վերլուծությունն է և ավելի շատ ազատագրական պայքարին վերաբերող աղբյուրներ են, որ փորձել եմ համադրել, վերլուծել: Այսօր Դաշտենցով հետաքրքրվողը շատ ավելի շահեկան վիճակում կլինի, քանի որ կա այս գիրքը, բացի այդ վերջին տարիներին գրողի դուստրը՝ Անահիտ Դաշտենցը, որոշ ձեռագրեր բերեց-հանձնեց թանգարան: Լավ կլիներ, որ այս գործը շարունակվեր. Դաշտենցի դերակատարումը առանցքային է մեր գրականության մեջ, մեր իրականության մեջ ու նաև հասարակական կյանքում:

- Գրքում տեղ գտած լուսանկարներն ընտանեկան արխիվի՞ց են:

- Եվ ընտանեկան, և Դաշտենցի ժամանակակիցների արխիվներից, որոնք պահպանվում են մեր թանգարանում: ԳԱԹ-ում ունենք լուսանկարների պատկառելի շտեմարան:

Զրույցը՝

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Դիտվել է՝ 8564

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ

2024 © Irates.am
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Մեջբերումներ անելիս ակտիվ հղումը Irates.am-ին պարտադիր է: Կայքի հոդվածների մասնակի կամ ամբողջական հեռուստառադիոընթերցումն առանց Irates.am-ին հղման արգելվում է: Կայքում արտահայտված կարծիքները պարտադիր չէ, որ համընկնեն կայքի խմբագրության տեսակետին: Գովազդների բովանդակության համար կայքը պատասխանատվություն չի կրում: Էլեկտրոնային հասցե՝ info@irates.am

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ

Ասում են...

Տարածաշրջանային

Իրողությունները կհստակվեն մեկ-երկու օր անց

Սոցցանցային գրառումներ

Բաժնի բոլոր նորությունները »

«Իրատես» թերթի արխիվից

Բաժնի բոլոր նորությունները »

Ծաղրանկարչի կսմիթ